Filling the void: Μελετώντας και μεταφέροντας την Ιστορία σε μία νέα γενιά
Κορυφαίοι επιστήμονες, διευθυντές μουσείων και ιδρυμάτων από τη Γερμανία, τις ΗΠΑ και την Ελλάδα συμμετείχαν στη διεπιστημονική εκδήλωση “Filling the Void: Μελετώντας και μεταφέροντας την Ιστορία σε μία νέα γενιά» που οργάνωσε το Κολλέγιο Ανατόλια και το Γερμανικό Προξενείο της Γερμανίας στη Θεσσαλονίκη τη Δευτέρα 7 Οκτωβρίου 2019, στη Βιβλιοθήκη Bissell του ACT – American College of Thessaloniki.
Βασικό ερώτημα του ακαδημαϊκού συνεδρίου ήταν το πώς μπορεί να καλυφθεί το «κενό» της μνήμης όταν η χρονική και συναισθηματική απόσταση από τα γεγονότα είναι μεγάλη. Πώς αναπληρώνεται η απουσία ή η σιωπή των μεγάλων και μικρών πρωταγωνιστών της Ιστορίας; Με ποιους σύγχρονους τρόπους και «οχήματα» ένας μαθητής μπορεί να συνδεθεί με το παρελθόν και τα διδάγματά του;
Πλήθος κόσμου, ακαδημαϊκοί, καθηγητές, φοιτητές ακόμη και μαθητές, παρακολούθησαν με μεγάλο ενδιαφέρον την ανταλλαγή απόψεων και ουσιαστικών προβληματισμών μεταξύ των διακεκριμένων ομιλητών με τη συμβολή του συντονιστή της εκδήλωσης δημοσιογράφου Φίλιου Στάγκου.
Η πολύτιμη γνώση και εμπειρία που κατατέθηκε στο συνέδριο θα αξιοποιηθούν προκειμένου να αποτυπωθεί η βέλτιστη επιστημονική προσέγγιση, βάσει της οποίας θα αναζητηθούν και οι κατάλληλοι τρόποι και πηγές χρηματοδότησης, για τον σχεδιασμό και τη δημιουργία ενός Κέντρου Μνήμης και Μάθησης στα υπόγεια καταφύγια που κατασκεύασαν οι γερμανικές κατοχικές δυνάμεις στα θεμέλια του ιστορικού κτιρίου «Macedonia Hall» του Κολλεγίου Ανατόλια, όπως ανακοίνωσε από βήματος του συνεδρίου ο Πρόεδρος του Κολλεγίου Ανατόλια Δρ Πάνος Βλάχος.
Το Κολλέγιο Ανατόλια στα χρόνια της Γερμανικής Κατοχής
Κατά τη διάρκεια της Κατοχής (1941 - 1944) η Βέρμαχτ κατέλαβε το Κολλέγιο Ανατόλια όπου εγκατέστησε την έδρα του Γενικού Επιτελείου για τα Βαλκάνια. Στη διπλανή έκταση του σημερινού ΚΕΠΕΠ Άγιος Δημήτριος, προσήλθε ο στρατηγός Γεώργιος Τσολάκογλου για να υπογράψει τη συμφωνία συνθηκολόγησης και παράδοσης του ελληνικού στρατού. Τα υπόγεια καταφύγια, που περιλαμβάνουν διαδρόμους και ξεχωριστούς χώρους (θολωτά δωμάτια) διατηρούνται σε πολύ καλή κατάσταση, δεν έχουν υποστεί μεταγενέστερες παρεμβάσεις και αναπτύσσονται σε δύο διαφορετικά σημεία του Macedonia Hall – το ένα σε βάθος 15 μέτρων. Πιθανολογείται ότι κατασκευάστηκαν για προστασία από αεροπορικές επιδρομές, ενώ οι βαριές μεταλλικές πόρτες που βρέθηκαν στο δεύτερη καταφύγιο υποδηλώνουν την πρόθεση των Γερμανών να ασφαλίσουν αντικείμενα ή έγγραφα αξίας. Με τον χρόνο οι πόρτες με τις μεγάλες κλειδαριές και τα συστήματα ασφαλείας διαβρώθηκαν από τη σκουριά αφήνοντας ωστόσο ορατά τα ίχνη τους – όχι μόνο στον χώρο αλλά και στην ιστορία των ανθρώπων του, καθώς 80 Εβραίοι μαθητές και απόφοιτοι του Κολλεγίου Ανατόλια εξοντώθηκαν εκείνη την περίοδο στα στρατόπεδα συγκέντρωσης.
Η ανάγκη να διατηρηθεί και να μεταφερθεί η ιστορία στις επόμενες γενεές είναι αυτονόητη και συνδέεται με την ευθύνη της διαχείρισης του παρόντος και του οραματισμού για ένα καλύτερο μέλλον σύμφωνα με τον Πρόεδρο του Κολλεγίου Ανατόλια κ. Βλάχο. «Στόχος μας είναι να αναδείξουμε τα καταφύγια ως χώρο μνήμης αλλά με έναν τρόπο ενδιαφέροντα, διαδραστικό και τεχνολογικά σύγχρονο ώστε οι μαθητές να αποκτήσουν μία ζωντανή και γόνιμη σχέση με την Ιστορία. Ο χώρος θα είναι ανοιχτός και προσβάσιμος σε μαθητές άλλων σχολείων αλλά και στην ευρύτερη κοινότητα»
Στον χαιρετισμό της η Γενική Πρόξενος της Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας της Γερμανίας Sibylla Bending υπογράμμισε ότι «είναι πολύ σημαντικό να θυμόμαστε πάντοτε τι συνέβη. Η Γερμανία έχει αυτή την ευθύνη και για αυτό υποστηρίζουμε εγχειρήματα, όπως το συγκεκριμένο είτε πρόκειται για τη διοργάνωση είτε για τη χρηματοδότησή τους, παραμένοντας δεσμευμένοι και αφοσιωμένοι σε αυτόν τον σκοπό». Τον εκπαιδευτικό σκοπό τού υπό κατασκευή Μουσείου Ολοκαυτώματος της Θεσσαλονίκης και τη συμβολή του στην καταπολέμηση του ρατσιστικού λόγου και της προάσπισης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων τόνισε ο πρώην δήμαρχος Θεσσαλονίκης και πρόεδρος του ΔΣ του φορέα, Γιάννης Μπουτάρης, κάνοντας την εκτίμηση ότι το Μουσείο θα είναι έτοιμο μέσα στα επόμενα τρία χρόνια.
Οι ομιλητές
Η εκδήλωση άνοιξε με τον Dr. Thomas Lutz, Διευθυντή του Memorial Museums Department στο “The Topography of Terror Foundation” του Βερολίνου. «Η δημιουργία χώρων μνήμης δεν είναι εύκολη υπόθεση για καμία κοινωνία, γιατί αυτή η διαδικασία συνδέεται με τραγικά γεγονότα τα οποία πρέπει να εξηγήσουμε» ανέφερε ο ομιλητής. «Αν και δεν γνωρίζουμε ακριβώς τι συνέβη εκείνη την εποχή στο Κολλέγιο Ανατόλια, θεωρώ ότι το Κολλέγιο μαζί με τον Σιδηροδρομικό Σταθμό, το λιμάνι της Θεσσαλονίκης, το εβραϊκό νεκροταφείο που βρίσκεται στα θεμέλια του ΑΠΘ και την Πλατεία Ελευθερίας αποτελούν πολλά διαφορετικά τοπόσημα προσφέροντας διαφορετικές οπτικές γωνίες υπό τις οποίες μπορούμε να δούμε την Ιστορία της Γερμανικής Κατοχής στη Θεσσαλονίκης και της εξόντωσης της Εβραϊκής Κοινότητάς της. Και αυτό είναι πολύ ενδιαφέρον».
Ο Στράτος Δορδανάς, επίκουρος Καθηγητής Ιστορίας στο Τμήμα Βαλκανικών, Σλαβικών και Ανατολικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Μακεδονίας ανέφερε ότι πολλοί τόποι μαρτυρίων παραμένουν άγνωστοι στο ευρύ κοινό δίνοντας ως παράδειγμα το στρατόπεδο συγκέντρωσης Παύλου Μελά. Η έρευνα που έγινε εκεί ταυτοποίησε τα κτίρια και κατέγραψε τη χρήση τους αποκαλύπτοντας ότι από το συγκεκριμένο στρατόπεδο, που λειτουργούσε υπό ελληνική διοίκηση, πέρασαν τουλάχιστον 1.000 άνθρωποι, χριστιανοί και εβραίοι, οι περισσότεροι από τους οποίους στάλθηκαν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης ή εκτελέστηκαν. 
Από αριστερά: Ο δημοσιογράφος Φίλιος Στάγκος με το πρώτο πάνελ των ομιλητών: Στράτος Δορδανάς, Dr. Thomas Lutz, Δρ Ευάγγελος Χεκίμογλου, Γιώργος Αντωνίου.
Πέρα από την απώλεια σε ανθρώπινες ζωές η Γερμανική Κατοχή έπληξε σοβαρά το εμπόριο, την εργασία, την οικονομική δραστηριότητα και την κατανάλωση στη Θεσσαλονίκη και την ευρύτερη περιοχή της Μακεδονίας. Η μεγαλύτερη επίπτωση ήταν η δραματική αλλαγή στη δημογραφική σύνθεση με την εξόντωση της εβραϊκής κοινότητας. Καθόλου αμελητέα, ωστόσο, ήταν και τα βαθιά ψυχολογικά τραύματα του πληθυσμού, όπως ανέφερε ο Δρ Ευάγγελος Χεκίμογλου, Έφορος Εβραϊκού Μουσείου Θεσσαλονίκης.
O Γιώργος Αντωνίου, επίκουρος Καθηγητής της Επώνυμης Έδρας Εβραϊκών Σπουδών της Φιλοσοφικής Σχολής ΑΠΘ παρουσίασε τα ευρήματα τριών διαφορετικών ερευνών που διενεργήθηκαν στην Ελλάδα από το 2014 έως το 2016. Από τα πιο ενδιαφέροντα είναι ότι παρατηρείται το φαινόμενο της κόπωσης σχετικά με την προσπάθεια διατήρησης της Μνήμης του Ολοκαυτώματος. Το 27% των ερωτηθέντων δήλωσε πως επιθυμεί να αφήσει πίσω του τα τραγικά γεγονότα του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου καθώς και το Ολοκαύτωμα – ένα από τα μεγαλύτερα ποσοστά σε σχέση με τον ευρωπαϊκό μέσο όρο. Ωστόσο η έρευνα του 2016 έδειξε μία μεταστροφή καθώς το 80% των ερωτηθέντων απάντησε ότι το Ολοκαύτωμα πρέπει να διδάσκεται στα σχολεία, μειώνοντας σε 10% το ποσοστό εκείνων που δεν το επιθυμούν. Επιπλέον, θετική είναι η άποψη της κοινής γνώμης σε ποσοστό 89% σχετικά με τη δημιουργία Μουσείου Ολοκαυτώματος στη Θεσσαλονίκη.
Μία πρόταση για τα καταφύγια του Κολλεγίου Ανατόλια
Η δεύτερη ενότητα αφορούσε τον σχεδιασμό ενός χώρου μνήμης. Ο Dr. Ulrich Baumann, αναπληρωτής Διευθυντής του Foundation Memorial to the Murdered Jews of Europe, περιέγραψε τις συνθήκες που επικρατούσαν στη γερμανική κοινωνία όταν ξεκινούσε η κατασκευή του Μνημείου για τους Δολοφονημένους Εβραίους της Ευρώπης. Οι απόψεις και προσδοκίες των ενώσεων των πολιτών διαφοροποιούνταν αρχικά σε κάποια σημεία με τα σχέδια του ιδρύματος, εκφράζοντας διαφορετικές αντιλήψεις για τον τρόπο διαχείρισης της μνήμης και της Ιστορίας. Ωστόσο οι διαφωνίες ξεπεράστηκαν με αμοιβαίες υποχωρήσεις καταλήγοντας σε ένα τελικό αποτέλεσμα με μεγάλη απήχηση.
Η Βανέσα Τσακαλίδου, επίκουρη καθηγήτρια στη Σχολή Αρχιτεκτονικής του ΑΠΘ, παρουσίασε την αρχιτεκτονική μελέτη για τα καταφύγια του Κολλεγίου Ανατόλια, μία πρωτοβουλία που ξεκίνησε από αρχιτέκτονες αποφοίτους του Κολλεγίου Ανατόλια μεταξύ των οποίων και ο πολιτικός μηχανικός Ιωάννης Κονιόρδος που συντόνισε το project. Με τίτλο “the MATRIX” η πρόταση των 40.22 Architects δίνει έμφαση στο συναίσθημα και στη διαδραστικότητα αφήνοντας τους μαθητές να ανακαλύψουν την Ιστορία με έναν βαθύ προσωπικό τρόπο. Η χρήση των multimedia και της διαδραστικής τεχνολογίας αποτελούν ένα όχημα μάθησης και «όχι κάλυψης του κενού καθώς το κενό μπορεί να προτρέψει τους μαθητές να δώσουν το δικό τους περιεχόμενο στην εμπειρία τους. Και μέσα στον προστατευμένο χώρο των καταφυγίων θα μπορούν να αναλογιστούν και τους 80 μαθητές και καθηγητές του σχολείου που χάθηκαν στα στρατόπεδα συγκέντρωσης».
Το κενό, η σιωπή, οι άδειοι χώροι, και η ησυχία είναι στοιχεία που μπορούν να αναδείξουν τη δύναμη και την επίδραση ενός χώρου υποστήριξε η Ερατώ Κουτσουδάκη – Γερολύμπου. Η αρχιτέκτονας, μηχανικός και μουσειολόγος παρουσίασε διαφορετικές προσεγγίσεις – εκπλήξεις, προβολές σε αντικείμενα, παιχνίδια με ήχους και φως - που υιοθετήθηκαν σε σύγχρονα μουσεία προκειμένου να οξύνουν τις αισθήσεις των επισκεπτών και να διοχετεύσουν με ενδιαφέροντα τρόπο τις ιστορικές πληροφορίες.
Σύμφωνα με την αναπληρώτρια καθηγήτρια και Πρόεδρο του Τμήματος Αρχιτεκτόνων ΑΠΘ, Αλκμήνη Πάκα, το ζητούμενο είναι ο χώρος που θα διαμορφωθεί «να μπορέσει να απευθυνθεί σωστά στους μελλοντικούς επισκέπτες, οι οποίοι θα είναι και μαθητές, μεταφέροντας ένα μήνυμα, το οποίο θα έχει μια παιδαγωγική λειτουργία ευαισθητοποίησης, συνειδητοποίησης, ενημέρωσης». Στόχος είναι οι μαθητές με τη βοήθεια της τεχνολογίας να «βυθιστούν» στην Ιστορία και να τη βιώσουν με όλες τους τις αισθήσεις - ακοή, όραση, αφή ακόμη και όσφρησή – μέσα από ερεθίσματα και μηνύματα.
Η τρίτη και τελευταία ενότητα είχε ως θέμα τη χρήση σύγχρονων τεχνολογιών και τη σχέση τους με την αναλογική εμπειρία. Η Karen Jungblut, Διευθύντρια Global Initiatives, USC Shoah Foundation – The Institute for Visual History and Education, παρουσίασε την εντυπωσιακή δουλειά του Ιδρύματος για το Ολοκαύτωμα με τη συγκέντρωση 55.000 μαρτυριών από 65 χώρες και σε 43 διαφορετικές γλώσσες. 
Η τεχνολογία καλύπτει το κενό της απουσίας ή της καταστροφής ενός μνημείου όπως συνέβη Η χρήση των green box studios, των 360 Testimony on Location και των virtual tours πλαισιώνουν ιδανικά τις συνεντεύξεις, που διαφοροποιούνται ανάλογα με τον τόπο όπου μιλά ο πρωταγωνιστής, «δυναμώνοντας» τη φωνή των θυμάτων.με τις 90 συναγωγές της Γερμανίας. Ο Dr. Marc Grellert καθηγητής στο Τεχνικό Πανεπιστήμιο του Darmstadt έδειξε παραδείγματα ψηφιακής ανακατασκευής των κατεστραμμένων κτιρίων και πώς η τεχνολογία μπορεί να προσφέρει την αίσθηση ότι ο θεατής γίνεται κομμάτι της ιστορίας. Ωστόσο υπενθύμισε ότι η τεχνολογία δεν πρέπει να πρωταγωνιστεί, αλλά να επιλέγεται με βάση το περιεχόμενο που επιθυμούμε να δημιουργήσουμε.
Τέλος, ο Valentin Schneider, προσκεκλημένος ερευνητής στο Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, αναφέρθηκε στον υπερβολικά μεγάλο όγκο πληροφοριών – τα ιστορικά big data - που έχουν αποκαλυφθεί από την έρευνα. Απλά στοιχεία όπως ονοματεπώνυμα στρατιωτών που περιέχονται σε λίστες και αρχεία μπορούν μέσω συσχετισμών με άλλα ντοκουμέντα να φωτίσουν αθέατες πλευρές της καθημερινότητας εκείνης της εποχής. Όσον αφορά στη χρήση τεχνολογίας, αυτή στην υπερβολή της μπορεί να υποβιβάσει ένα οδυνηρό γεγονός σε θέαμα αφαιρώντας του ιστορικό και συναισθηματικό βάρος, δήλωσε ο ερευνητής.
Κάνοντας τον απολογισμό του συνεδρίου ο συντονιστής Φίλιος Στάγκος υποστήριξε πως «τα τραγικά ιστορικά γεγονότα που διαδραματίστηκαν κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής 1941-1944, με αποκορύφωμα τον αφανισμό της εβραϊκής κοινότητας της Θεσσαλονίκης, πρέπει να μας απασχολούν, όχι στο πλαίσιο μιας στείρας ‘παρελθοντολαγνείας’, αλλά για τα σύγχρονα μαθήματα ανεκτικότητας που μεταφέρουν. Αξίζουν συγχαρητήρια στο Κολλέγιο Ανατόλια που πήρε την πρωτοβουλία να εξετάσει, με τη στήριξη των γερμανικών προξενικών αρχών, τη μετατροπή του υποβλητικού συστήματος υπόγειων καταφυγίων που φιλοξενεί στα έγκατα του το Macedonia Hall, σε έναν τόπο μνήμης και διδαχής».
Η εκδήλωση ολοκληρώθηκε με ένα σύντομο σχολιασμό του Carsten Müller, Προξένου της Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας της Γερμανίας: «Ευχαριστώ πολύ όλους τους συμμετέχοντες και τους διοργανωτές του Κολλεγίου Ανατόλια. Αναμένω με αγωνία να δω, με ποιον τρόπο θα εφαρμοστούν τα αποτελέσματα του συνεδρίου».
Οι διοργανωτές και ομιλητές του συνεδρίου: Δρ Πάνος Βλάχος, Γιώργος Αντωνίου, Αλκμήνη Πάκα, Φίλιος Στάγκος, Karen Jungblut, Sibylla Bending, Dr. Thomas Lutz, Dr. Ulrich Baumann, Carsten Müller, Valentin Schneider, Marc Grellert, Δρ Ευάγγελος Χεκίμογλου, Ερατώ Κουτσουδάκη – Γερολύμπου.
Ο Πρόεδρος του Κολλεγίου Ανατόλια Δρ Πάνος Βλάχος, η Γενική Πρόξενος της Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας της Γερμανίας Sibylla Bending, ο Πρόξενος της Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας της Γερμανίας Carsten Müller.